Όπως η φύση, έτσι και το διαδίκτυο απεχθάνεται το κενό. Όταν ένας δαιμόνιος χρήστης αντιληφθεί κάποια αδυναμία του δικτύου ή εντοπίσει μια ανάγκη που δεν καλύπτεται επαρκώς, φέρνει στο παιχνίδι μια χούφτα προγραμματιστών και προτείνει τη δική του λύση. Κάποιες φορές, αυτός ο συνήθως νεαρός τύπος έχει μπόλικο μυαλό, στερείται ευρύτερης μόρφωσης και γίνεται αρχικά αντιληπτός ως ένας επιτήδειος καιροσκόπος, ο οποίος βρίσκεται στο κατάλληλο μέρος την κατάλληλη στιγμή. Αν το επιτρέψουν οι συνθήκες, η δουλειά του επιβραβεύεται ασύμμετρα (κοινώς, γίνεται εκατομμυριούχος) και όλοι τον αναγνωρίζουν ως τον ιδρυτή και τον διευθύνοντα σύμβουλο της ιστοσελίδας ή της εφαρμογής «που άλλαξε τον κόσμο». Ωστόσο, μπορεί οι νέες και καινοτόμες πλατφόρμες να λύνουν μεγάλα και σημαντικά προβλήματα, αλλά στην πραγματικότητα δημιουργούν μια σειρά νέων κι εξίσου σοβαρών.
Πιθανότατα θα νομίζετε ότι παραπάνω περιγράφεται ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ του Facebook ή έστω ο Τζακ Ντόρσι του Twitter, αλλά η εικόνα αυτή ταιριάζει άριστα σ’ έναν συνομήλικο του πρώτου, το όνομα του οποίου πιθανότατα διαβάζετε για πρώτη φορά. Ο Πάβελ Ντούροφ είναι ο ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος του Telegram, εφαρμογής μηνυμάτων για κινητά τηλέφωνα και ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Στην Ελλάδα, το Telegram κάνει τα πρώτα του μεγάλα βήματα και ήδη είμαστε μάρτυρες των πρώτων αρρυθμιών του. Με μια γρήγορη αναζήτηση μπορεί κανείς εύκολα να εντοπίσει για παράδειγμα ένα δημόσιο κανάλι που εμπορεύεται σκληρά ναρκωτικά ή να πέσει πάνω σε πορνογραφικό περιεχόμενο. Μπορεί να βρει λογαριασμό με το όνομα του πασίγνωστου ηθοποιού Ντένζελ Ουάσινγκτον να αναρτά την υποτιθέμενη φοιτητική ταυτότητα του Μπαράκ Ομπάμα με το όνομα Μπάρρυ Σοετόρο.
Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, σύμφωνα με την εταιρεία μετρήσεων Similar Web, το Telegram έχει σκαρφαλώσει στην πέμπτη θέση των πιο δημοφιλών εφαρμογών στο Google Play Store, ενώ στο AppStore είναι στην 37η. Σύμφωνα με μια άλλη εταιρεία μετρήσεων, τη SensorTower, το Telegram είναι παγκοσμίως η πέμπτη πιο δημοφιλής εφαρμογή αυτή τη στιγμή. Έχει κατέβει σε 1 δισεκατομμύριο συσκευές, ενώ αριθμεί πάνω από 500 εκατ. ενεργούς χρήστες τον μήνα.
Αντι-Facebook
Η μετεωρική ανάπτυξη του Telegram οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα σκάνδαλα που αντιμετώπισε τα τελευταία χρόνια το Facebook. Ο Ντούροφ εκμεταλλεύτηκε το κύμα αγανάκτησης μεγάλης μερίδας απογοητευμένων χρηστών από τη δημοφιλή πλατφόρμα και είδε μια ευκαιρία, όταν ο Ζάκερμπεργκ άρχισε να ασκεί εντονότερο έλεγχο στο περιεχόμενό του. Το ενδιαφέρον είναι ότι, εκτός από την κοινή χρονολογία γέννησης (1984), οι διευθύνοντες σύμβουλοι αμφότερων των εφαρμογών έχουν κι ένα άλλο αξιοσημείωτο κοινό χαρακτηριστικό: ξεκίνησαν και οι δύο δημιουργώντας δίκτυα στα παιδικά τους δωμάτια και πέτυχαν σε ελάχιστο χρόνο να καθιερωθούν ως επιχειρηματίες τεχνολογικών κολοσσών. Όμως οι ομοιότητες σταματούν εδώ. Ο Πάβελ Ντούροφ, ορκισμένος εχθρός των καπιταλιστικών μονοπωλίων και των σοσιαλιστικών δικτατοριών, είναι Ρώσος. Έχει εμμονή με την ταινία Matrix, του αρέσει να ντύνεται στα μαύρα, όπως και ο κεντρικός ήρωας, Νίο, και προτιμά να μη δίνει συνεντεύξεις. Ό,τι έχει να πει, το λέει μέσα από το δημόσιο κανάλι της εφαρμογής του.
Ο Ντούροφ ξεκίνησε το 2006 από το παιδικό του δωμάτιο να φτιάχνει, παρέα με τον μεγάλο του αδελφό Νικολάι, έναν κλώνο του Facebook, το VKontakte («σε επαφή»), ή αλλιώς VK. Σε ηλικία 22 ετών, ο «Ρώσος Ζάκερμπεργκ» ήταν αρκούντως μυστικοπαθής και εκκεντρικός, είχε ένα ακμαίο δίκτυο 350 εκατ. χρηστών, πολλές προτάσεις από επενδυτές, αλλά και έναν μεγάλο εχθρό: το Κρεμλίνο. Η πρόθεση του νεαρού επιχειρηματία να μη συνεργαστεί με τις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας τον ανάγκασε να βρει μια λύση για να απεγκλωβιστεί. Πούλησε το VK και επένδυσε ένα μέρος της περιουσίας των 260 εκατ. δολαρίων που κέρδισε σε μια νέα εφαρμογή, η οποία βασίστηκε σε ένα πρωτόκολλο κρυπτογράφησης δεδομένων, έμπνευσης του Νικολάι, ονόματι MTProto. Το Telegram κυκλοφόρησε στο iTunes στις 14 Αυγούστου του 2013.
Ο κολοσσός με τους 30 υπαλλήλους
Από την πρώτη στιγμή ο Ντούροφ δήλωσε ότι η υπηρεσία του θα είναι πάντα δωρεάν, ασφαλής και θα προστατεύει τις κρυπτογραφημένες συνομιλίες των χρηστών από κυβερνήσεις, εργοδότες ή διαφημιστές. Εγκατέστησε την εταιρεία του στις Παρθένες Νήσους και στο Ντουμπάι, όπου μετακόμισε και ο ίδιος, επέλεξε να τη χρηματοδοτεί με δικά του κεφάλαια, ενώ έως και σήμερα απασχολεί μόλις τριάντα υπαλλήλους. Η εφαρμογή μηνυμάτων δεν έχει στοχευμένη διαφήμιση, ούτε αλγοριθμική ροή ειδήσεων όπως το Facebook. Η χρήση της είναι απλή, σβέλτη και αξιόπιστη. Θα έλεγε κάποιος ότι υπερτερεί των μεγάλων της ανταγωνιστών μόνο σε τεχνικό επίπεδο, αλλά υπάρχει μια ακόμα σημαντική διαφορά μεταξύ τους: στο WhatsApp, για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να προσθέσει μόνο 512 μέλη σε μια ομάδα επαφών, ενώ στο Telegram μπορεί να φτιάξει ένα ιδιωτικό γκρουπ με 200.000 μέλη. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα δημιουργίας δημόσιων καναλιών με απεριόριστο αριθμό συνδρομητών, έχει τεράστια σημασία, καθώς μετατρέπει το Telegram σε ένα υβρίδιο άμεσης επικοινωνίας και πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης.
Ο Ντάρεν Λουκαίντις έγραψε στο περιοδικό Wired ότι το Telegram «είναι το τέλειο εργαλείο οργάνωσης: ιδανικό να ευαγγελίζεσαι κάτι δημοσίως και την ίδια στιγμή να μηχανορραφείς ιδιωτικώς». Η καθηγήτρια επιστήμης των υπολογιστών Μέγκαν Σκουάιρ το αποκαλεί «διπλή γροθιά»: «Μπορείς να κάνεις ταυτόχρονα την προπαγάνδα σου μαζί με τον σχεδιασμό των ενεργειών σου». Δεν είναι λοιπόν να απορεί κανείς που η εφαρμογή έγινε το αγαπημένο όπλο Τζιχαντιστών, ακροδεξιών, αντιεμβολιαστών και συνωμοσιολόγων. Η Σκουάιρ ισχυρίζεται ότι ο αριθμός των Αμερικανών ακροδεξιών στο Telegram αγγίζει τα 10 εκατ. χρήστες. Αμέσως μετά την 6η Ιανουαρίου του 2021, όταν και έγινε η εισβολή στο Καπιτώλιο, το Telegram έγινε ο προορισμός της «πιθανώς μεγαλύτερης ψηφιακής μετανάστευσης στην ανθρώπινη ιστορία», όπως έγραψε ο Ντούροφ: 25 εκατ. νέοι χρήστες κατέβασαν την εφαρμογή μέσα σε 72 ώρες.
Ο πολιτικός με τη μεγαλύτερη δημοφιλία στο Telegram παγκοσμίως είναι ο Ζαΐρ Μπολσονάρο, με 1,3 εκατ. συνδρομητές στο κανάλι του. Τον ακολουθεί ο Βολοντιμίρ Ζελένσκι με 1,2 εκατ. συνδρομητές. Ανάμεσα στους πολιτικούς που το χρησιμοποιούν συστηματικά είναι ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος έχει δηλώσει ότι προτιμά το Telegram γιατί είναι «ένα μέρος που σέβεται την ελευθερία του λόγου», ο Ταγίπ Ερντογάν και εσχάτως ο Εμανουέλ Μακρόν. Στο Telegram μπορείς να στείλεις μηνύματα σε χιλιάδες ανθρώπους, τα οποία μπορούν να εξαφανιστούν έπειτα από λίγο, να φτιάξεις δημόσιες ή ιδιωτικές ομάδες και να περιμένεις ότι αυτά που θα πεις εκεί θα είναι κρυπτογραφημένα, δηλαδή ιδιωτικά. Στην υπηρεσία των «μυστικών τσατ» η ιδιωτικότητα είναι απόλυτη.
Δεδομένα στα σύννεφα
«Για την προστασία των δεδομένων που δεν καλύπτονται από κρυπτογράφηση από άκρο σε άκρο», αναφέρει η εφαρμογή, «το Telegram χρησιμοποιεί μια κατανεμημένη υποδομή». Τα δεδομένα των συνομιλιών βρίσκονται στο cloud και αποθηκεύονται σε πολλά διαφορετικά κέντρα δεδομένων ανά τον κόσμο, κάτι που σημαίνει ότι εμπίπτουν σε διαφορετικές νομοθεσίες. Πρακτικά, για να παραχωρήσει το Telegram δεδομένα συνομιλιών, θα πρέπει να κινητοποιηθούν ταυτόχρονα πολλές διαφορετικές χώρες. «Χάρη σε αυτή τη δομή, μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι καμία μεμονωμένη κυβέρνηση ή μπλοκ ομοϊδεατών χωρών δεν μπορεί να παραβιάσει την ιδιωτική ζωή των ανθρώπων και την ελευθερία της έκφρασης. Το Telegram μπορεί να αναγκαστεί να παραχωρήσει δεδομένα μόνο εάν ένα ζήτημα είναι αρκετά σοβαρό και καθολικό ώστε να περάσει από τον έλεγχο πολλών διαφορετικών νομικών συστημάτων σε όλο τον κόσμο. Μέχρι σήμερα, έχουμε αποκαλύψει 0 byte δεδομένων χρηστών σε τρίτα μέρη, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων», δηλώνουν υπερήφανα οι υπάλληλοι.
Το 2011, οι μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας (FSB) ζήτησαν από τον Ντούροφ μέσω μιας επιστολής να μπλοκάρει από την υπηρεσία του τις ομάδες της αντιπολίτευσης. Η απάντησή του ήταν να δημοσιοποιήσει στο Twitter το έγγραφο και να αναρτήσει τη φωτογραφία ενός σκύλου που φοράει κουκούλα και βγάζει προκλητικά τη γλώσσα έξω από το στόμα. Ο Ντούροφ ισχυρίζεται ότι το ίδιο βράδυ τον επισκέφθηκαν άνδρες του στρατού. Το 2013, του ζήτησαν ξανά να παραδώσει δεδομένα, αυτή τη φορά των Ουκρανών που διαδήλωναν ενάντια στον ρωσόφιλο πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Και πάλι αρνήθηκε. Με απλά λόγια, δυνητικά το Telegram είναι ένας πονοκέφαλος όχι μόνο για τα δημοκρατικά, αλλά και για τα αυταρχικά κράτη όλου του κόσμου. Στην ουσία, όπως και ο Ζάκερμπεργκ, έτσι και ο μυστικοπαθής ιδιοκτήτης του δικτύου έχει την απόλυτη εξουσία να κάνει ό,τι θέλει. Με τη διαφορά ότι αυτός έχει αναγάγει σε ιδεολογία του την αντίθεση με κάθε έννοια κρατικής οντότητας.
Ενημέρωση στα χαρακώματα
Η πλατφόρμα λογοκρίνει περιεχόμενο μόνο αν κάποιος καταγγείλλει πορνογραφικό περιεχόμενο, βία, ναρκωτικά, παιδεραστία ή τρομοκρατία. Για οποιονδήποτε άλλο λόγο, το Telegram επικαλείται την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης που πρέπει να έχει ο καθένας μας. «Για παράδειγμα, αν η κριτική στην κυβέρνηση είναι παράνομη σε κάποια χώρα, το Telegram δεν θα ασκήσει λογοκρισία με πολιτικά κίνητρα. Κάτι τέτοιο έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές των ιδρυτών μας. Μπορεί να αποκλείουμε τρομοκρατικά μποτ και κανάλια (π.χ. αυτά που σχετίζονται με το ISIS), αλλά δεν πρόκειται ποτέ να αποκλείσουμε κάποιον όταν αυτός εκφράζει ειρηνικά εναλλακτικές απόψεις». Το ρεπορτάζ του Wired καταδεικνύει ότι η αδιαφάνεια της εφαρμογής είναι επίσης χαρακτηριστική της διοίκησης που ασκεί ο Ντούροφ. Ένας πρώην υπάλληλος της εταιρείας μιλά στον δημοσιογράφο του Wired από μια άλλη εφαρμογή κρυπτογραφημένων μηνυμάτων, το Signal, εκφράζοντας επιφυλάξεις για την ιδιωτικότητα της συνομιλίας τους.
Βέβαια, το Telegram δεν θα είχε επιτυχία αν δεν ήταν ένα πολύ αποτελεσματικό εργαλείο επικοινωνίας. Μίλησα με αρκετούς χρήστες του και οι περισσότεροι είπαν ότι είναι πολύ καλύτερο από τα αντίστοιχα, αναφορικά με τη λειτουργικότητά του. Επιπλέον, το Telegram είναι κι ένα πολύ σπουδαίο όπλο των Ουκρανών στην άμυνά τους απέναντι στην εισβολή των Ρώσων. Ο πρόεδρος της χώρας Ζελένσκι στέλνει συνεχώς ενημερώσεις στα 1,2 εκατ. συνδρομητές του, κρατώντας ψηλά το ηθικό των πολιτών. Ο κόσμος οργανώνεται και ενημερώνεται μέσα από το Telegram, αποδεικνύοντας ότι η πλατφόρμα έχει πράγματι τεράστια χρηστική αξία. Οι προοπτικές του, όταν χρησιμοποιείται δεοντολογικά, είναι τεράστιες. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, τo αξιοποιεί επιτυχημένα η ΤΡΑΙΝΟΣΕ για να ενημερώνει ανά πάσα στιγμή τους επιβάτες των τρένων για τα δρομολόγιά της.
Η λύση που κόμισε στον πλανήτη ο Ντούροφ αποδεικνύεται ότι δεν είναι πολύ κομψή. Το δόγμα ουδετερότητας που επικαλείται δίνει χώρο σε κάθε λογής παραβατικό ή παρανοϊκό να παραπληροφορήσει και να κινητοποιήσει κόσμο. Το χειρότερο είναι ότι η αντιμετώπιση των σκοτεινών συνεπειών της εφαρμογής του βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του ίδιου. Όπως συνέβη και με το Facebook, το τίμημα της αφέλειας και των αναρχοφιλελεύθερων απόψεων που υποστηρίζει ο Ντούροφ μοιραία θα το πληρώσουμε όλοι.
