Ο δεκάλογος της νέας οικονομικής κρίσης

Η ύφεση στην οποία αναμένεται να εισέλθουν οι περισσότερες δυτικές οικονομίες μέσα στο τρίτο τρίμηνο του 2022 θα έχει κάποια ειδικά χαρακτηριστικά, βάσει των οποίων θα διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από όλες τις άλλες υφέσεις των τελευταίων 60 ετών.

1) Η αποπαγκοσμιοποίηση δημιουργεί πληθωρισμό. Η μεταφορά της παραγωγής των βιομηχανικών χωρών σε χώρες χαμηλού κόστους εισήγαγε αποπληθωρισμό, με τις τιμές των προϊόντων να παραμένουν σταθερές ή και να μειώνονται και αύξησαν τα εταιρικά κέρδη. Η αποπαγκοσμιοποίηση θα αυξήσει το κόστος παραγωγής και θα πιέσει τα κέρδη. Ακριβώς όπως η αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημιάς της αχαλίνωτης εκβιομηχάνισης επέβαλε κόστος στις δυτικές οικονομίες κατά τη δεκαετία του 1970 επιφέροντας στασιμότητα (πληθωρισμό και στάσιμη ανάπτυξη), έτσι και σήμερα η ανανέωση των βασικών αλυσίδων εφοδιασμού θα επιβάλει κόστος, ωθώντας τις τιμές υψηλότερα. Τα πάντα κοστίζουν περισσότερο στις ανεπτυγμένες οικονομίες λόγω των υψηλών μισθών και του κοινωνικού τους προτύπου (συντάξεις, υγειονομική περίθαλψη, φροντίδα αναπηρίας κ.λ.π.), των υψηλών φόρων, των αυστηρών περιβαλλοντικών προτύπων και των εκτεταμένων κανονισμών. Έτσι, οι καταναλωτές θα αρχίσουν να πληρώνουν περισσότερα καθώς οι αλυσίδες εφοδιασμού θα επιστρέφουν στις δυτικές χώρες.

2) Η ενέργεια θα κοστίζει περισσότερο. Η τιμή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου θα παρουσιάζει διακυμάνσεις και είναι δυνατόν να μειωθεί σημαντικά καθώς θα μειώνεται η παγκόσμια ζήτηση, αλλά μακροπρόθεσμα το εύκολα εξορύξιμο πετρέλαιο και φυσικό αέριο έχουν εξαντληθεί, άρα η ενέργεια θα κοστίζει περισσότερο. Οι καταναλωτές θα πληρώνουν περισσότερα ανεξάρτητα από την προέλευση των αγαθών και των υπηρεσιών.

3) Το κεφάλαιο δεν θα έχει πλέον μηδενικό κόστος. Τα επιτόκια μπορεί προσωρινά και για λίγο να επιστρέψουν σχεδόν στο μηδέν, αλλά με την πάροδο του χρόνου το κόστος δανεισμού θα αυξηθεί. Ο 40ετής κύκλος του κόστους της πίστωσης έχει πιάσει πάτο και αντιστρέφεται. Καθώς οι παγκόσμιοι κίνδυνοι θα αυξάνονται, το κεφάλαιο θα απαιτεί αποδόσεις. Οι παγκόσμιοι κίνδυνοι είναι πολύ υψηλότεροι από ό,τι γενικά αναγνωρίζεται. Κάθε παράγοντας κινδύνου που προστίθεται δεν παράγει μια αριθμητική ακολουθία αλλά μια γεωμετρική ακολουθία σωρευτικής δυναμικής κινδύνων. Η κλιματική αλλαγή, οι ελλείψεις, οι γεωπολιτικές εντάσεις, οι ροές κεφαλαίων – το καθένα ενισχύει τις αρνητικές επιπτώσεις των άλλων. Καθώς ο κίνδυνος αυξάνεται, το κεφάλαιο απαιτεί υψηλότερες αποδόσεις.

4) Ο περιορισμός της πίστωσης θα αλλάξει τις αποτιμήσεις των περιουσιακών στοιχείων, πιέζοντάς τις καθοδικά. Η υπερχρηματοδότηση που τροφοδότησε την παγκόσμια ανάπτυξη τα τελευταία 40 χρόνια συνδεόταν άμεσα με την πτώση του κόστους δανεισμού. Επί 40 χρόνια τα επιτόκια μειώνονταν ανταμείβοντας τους δανειολήπτες και τους αγοραστές ομολόγων. Αυτή η τάση όμως αντιστρέφεται. Το κόστος της πίστωσης θα αυξηθεί και όσο τα επιτόκια και οι αποδόσεις ανεβαίνουν τα ομόλογα θα χάνουν σε αξία. Όσο τα κέρδη από την παγκοσμιοποίηση θα περιορίζονται και το κόστος της πίστωσης θα αυξάνεται, θα μειώνονται οι αποτιμήσεις των περιουσιακών στοιχείων που βασίζονται στο φθηνό δανεισμό και οι προσδοκίες για τα κέρδη. Τα περιουσιακά στοιχεία που επωφελούνται από τη σπανιότητα, την αποπαγκοσμιοποίηση και τον περιορισμό της πίστωσης μπορεί να αυξήσουν την αξία τους. Υπάρχουν όμως πολλοί άλλοι παράγοντες που παίζουν ρόλο στην αναπροσαρμογή των περιουσιακών στοιχείων. Για παράδειγμα, οι διαγενεακές πωλήσεις καθώς οι ηλικιωμένοι πωλούν περιουσιακά στοιχεία για να χρηματοδοτήσουν τη συνταξιοδότησή τους. Οι παγκόσμιες ροές κεφαλαίων καθώς τα χρήματα φεύγουν από τα ανασφαλή έθνη της περιφέρειας για τα κράτη του βιομηχανικού πυρήνα και κυρίως τις ΗΠΑ.

5) Ο πλούτος θα υποστεί πλήγμα, επηρεάζοντας το κορυφαίο 10% που κατέχει σχεδόν το 90% του πλούτου. Αν η ιστορία αποτελεί οδηγό, στο νέο περιβάλλον όλος ο ιδιωτικός πλούτος των 400+ τρισεκατομμυρίων δολαρίων παγκοσμίως θα χάσει μεγάλο μέρος της αξίας τους. Οι απώλειες θα είναι περιορισμένες για όσους κατέχουν λίγα περιουσιακά στοιχεία, δηλαδή την πλειοψηφία. Αντίθετα, με βαριές απώλειες θα πληγούν εκείνοι που κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος των περιουσιακών στοιχείων – το κορυφαίο 5%. Αυτό το πλήγμα στον μεγάλο πλούτο θα μειώσει την ικανότητα των πολύ πλούσιων να καταναλώνουν, συρρικνώνοντας τις δαπάνες πολυτέλειας. Η ζήτηση για βασικά είδη θα παραμείνει σταθερή, η ζήτηση για τα μη απαραίτητα θα μειωθεί.

6) Οι ελλείψεις εργαζομένων θα αυξηθούν. Το εργατικό δυναμικό στα περισσότερα κράτη συρρικνώνεται ενώ ο πληθυσμός των συνταξιούχων εκτινάσσεται στα ύψη. Η συγκεκριμένη εξέλιξη υπονομεύει ολόκληρο το κοινωνικό συμβόλαιο που καθιερώθηκε στη μεταπολεμική εποχή (δεκαετίες του 1950 και του 1960) και που αποτελείται από προγράμματα “pay as you go” τα οποία σχεδιάστηκαν για 4 ή 5 εργαζόμενους που υποστηρίζουν έναν συνταξιούχο. Τώρα που η αναλογία έχει πέσει σε δύο εργαζόμενους (ή λιγότερους) σε κάθε συνταξιούχο, τα προγράμματα είναι μη βιώσιμα.

7) Η άνευ προηγουμένου ανισότητα εισοδήματος και πλούτου έχει αλλάξει τις αντιλήψεις και τις αξίες, αλλάζοντας τις κοινωνίες με τρόπους που λίγοι αναγνωρίζουν. Οι νέοι με μέτριες δουλειές ή μέτριο εισόδημα δεν έχουν καμία ελπίδα να αγοράσουν ένα σπιτικό, να μεγαλώσουν παιδιά ή να συνταξιοδοτηθούν. Έτσι τα παρατούν. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που το βλέπουμε από την Ασία ως τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Από τότε που ο μέσος άνθρωπος αδυνατεί να αποκτήσει όλα τα καλά πράγματα με μέτρια προσπάθεια, τα παρατάει και προσπαθεί να απολαύσει τη ζωή χωρίς να θυσιαστεί με τη μάταιη ελπίδα ότι θα μπει με κάποιο τρόπο στην ανώτερη μεσαία τάξη και θα μπορεί να αντέξουν οικονομικά οικογένεια, σπίτι και συνταξιοδότηση.

8) Η πανδημία άλλαξε τις αντιλήψεις για το τι είναι σημαντικό. Οι άνθρωποι εκτιμούν περισσότερο το εδώ και τώρα και ασχολούνται λιγότερο με το απρόβλεπτο μέλλον. Αντί να θυσιάζονται για ένα όλο και πιο ασταθές και απρόβλεπτο μέλλον, επιδιώκουν αυτό που θέλουν τώρα. Για πολλούς νεότερους, αυτό σημαίνει ότι εγκαταλείπουν τα όνειρα του πλούτου και της συμβατικής επιτυχίας για να απολαύσουν τη ζωή τους. Όσοι πάλι έχουν εισοδήματα και περιουσιακά στοιχεία, αγοράζουν πράγματα που θέλουν τώρα αντί να τα αναβάλλουν. Και δεν τους νοιάζει αν συσσωρεύουν χρέος, όσο μπορούν να αναβάλλουν τις πληρωμές του. Άλλοι πάλι εργάζονται αν και όσο το θέλουν. Βρίσκουν τρόπο να τα βγάλουν πέρα χωρίς να δουλεύουν και μπορεί να παρασυρθούν πίσω στη δουλειά, αν η δουλειά είναι εύκολη και ελέγχουν το πρόγραμμά τους. Οι εργοδότες είναι απογοητευμένοι που δεν μπορούν να αναγκάσουν τους εργαζόμενους να εξυπηρετούν αποκλειστικά τις ανάγκες τους.

9) Οι μη βασικές δουλειές θα περικοπούν. Η εύρεση ανθρώπων για τον καθαρισμό των δωματίων του ξενοδοχείου είναι δύσκολη υπόθεση και έτσι τα τουριστικά θέρετρα μειώνουν τις υπηρεσίες ενώ αυξάνουν τις τιμές. Οι επιχειρήσεις δεν μπορούν να κόψουν θέσεις εργασίας από υπηρέτριες, οδηγούς, σερβιτόρους, συγκολλητές κ.λ.π., ούτε αυτές οι δουλειές μπορούν να αυτοματοποιηθούν, παρά τις ρομποτικές φαντασιώσεις της διανόησης. Οι μόνες θέσεις εργασίας που μπορεί να περικοπούν είναι εκείνων που περνούν τις μέρες τους σε συναντήσεις.

10) Η αποπαγκοσμιοποίηση θα αναδιοργανώσει τις μερκαντιλιστικές οικονομίες που εξαρτώνται από τις εξαγωγές π.χ. σαν τη Γερμανία και την Κίνα. Τα βασικά προϊόντα (τρόφιμα, ενέργεια, τεχνολογία) θα θεωρούνται όλο και περισσότερο -και σωστά- προτεραιότητες εθνικής ασφάλειας. Η εξάρτηση από άλλα κράτη για βασικά προϊόντα θα θεωρείται -και σωστά- αυξανόμενη ευπάθεια και κίνδυνος. Όλα αυτά θα οδηγήσουν στην επαναδιάταξη όλων των οικονομιών σε ένα θεμελιώδες επίπεδο. Η εθνική ασφάλεια και οι αξιόπιστες συμμαχίες θα γίνουν υψηλότερες προτεραιότητες από την αύξηση των εταιρικών κερδών.

Όλα αυτά είναι δομικές δυναμικές που δεν θα εξαφανιστούν σε λίγους μήνες ή χρόνια. Θα μεταμορφώσουν την οικονομία και την κοινωνία είτε θετικά, για όσους ασπάζονται την αποανάπτυξη, είτε αρνητικά, για όλους τους λάτρεις της κάθε οικονομικής φούσκας.